Ucu buca?y olmayan ve günden güne de geni?leyerek zenginle?en bir daldyr
halk edebiyatymyz. Geçmi?ten gelenlere günümüz insanynyn da baky?
açysyny, hayaty algylayy?yny ve duygularyny katmasy ile de?i?mekte ve
geli?mektedir.
Fykralar ise Eski Türkçede “Külüt-Gülüt” ady verilen kysa öykülerdir
aslynda. Bu kysa öykülerin de kahramanlary vardyr, mekany ve zamany
vardyr. Nasyl ki her insan bir filozofsa bir bakyma, birazcyk doktor,
bildiklerini aktarmasyyla ö?retmense, yine her insan bir fykra
kahramanydyr ayny zamanda. Günlük hayatta ya?ady?ymyz, kysa, çarpycy,
dü?ündüren, güldüren, nükteli bir söz veya hareketle biten bir olay
fykranyn da olu?tu?u anlamyna gelmektedir. Lakin, hayatta bu tür
sayylamayacak kadar olay meydana geldi?i halde bir ço?u unutulur gider.
Fykra biçimine dönü?enler ise halkyn ya?atmaya karar verdikleridir. Yani
halk, bu tür olaylara bir hafyza olu?turur ve fykralary yeni nesillere
aktararak ya?atyr.
Fykralar, toplumsal birkaç ihtiyacy kar?ylarlar. Yani bir i?e yararlar.
Bu durumu ?u fykra ile açyklayabiliriz. Yolda bir köylüye rastlayan bir
Alman, onun e?e?iyle kasaba pazaryna odun ta?yrken kar?yla?ty?y
sykyntyyy hazmedemeyip odunun be? on katy bir para önermi? köylüye.
Kar?yly?ynda odunlary hemen oracykta yykmasyny istiyor. Böylece hem
köylü, hem de e?ek rahatlayacak. Köylü sormu? Alman’a:
-Bu odunlary ne yapacaksyn?
Alman hiçbir ?ey yapmayaca?yny ifade edince köylü pazarly?y bozmu? ve
bu odunlary bir i?e yaramasy, insanlaryn ihtiyacyny görmesi için
kesti?ini ifade etmi?. Fykralar da bo?u bo?una de?ildir, bir ihtiyaç
kar?yly?ydyr.
Birincisi toplumun psikolojisini yansytmasy ve toplumun hafyzasy
olmalarydyr. Nasrettin Hoca fykralarynyn Türk Dünyasynyn dört bir
yanynda anlatylmasy ve fykralar arasynda dil farky, anlatym farky olsa
da, ortak bir anlayy? ve davrany? kalyby olmasy bundandyr. Toplum,
fykralary ile olumsuzluklaryn üstesinden gelir. Aksak Timur’un kar?ysyna
ayny ça?da ya?amadyklary halde Nasrettin Hocayy çykarmasy bu manty?yn
bir sonucudur. Kayseri fykralarynda görülen kurnaz Ermeni ve Yahudi
Tüccarlaryn kar?ysyna Kayseri tiplemesini dikmesi ve en az onlar kadar
kurnaz olma iddiasy ile çykmasy, daha sonra onlary da aldatabilece?ini
dü?ünmesi bundandyr. Halbuki Yahudiler, Kayseri co?rafyasynda
bulunmazlar.
Fykralar, toplumsal bir rahatlama aracydyr. Bugün gazete kültüründe her
gün okuyucunun gazetede çarpycy bir fykra arayy?y tükenmez bir
duygudur. Yeni bir gün ve yeni sorunlar bu ihtiyacy sürekli kylmaktadyr.
En önemlisi de galiba toplumun gülmek ve rahatlamak yönündeki
çabalarynyn bir sonucudur fykralar. Ayny zamanda halkyn hayal gücünü
yansyttyklary için zaman ve mekan farklylyklary olsa da gerçek ya da
gerçek olmayan kahramanlar bir araya gelebilirler. Karadenizlilerle
Kayserililer oldukça uzak bir co?rafyada olmalaryna ra?men fykralarda
bulu?abilirler bu sayede. Bu bir üstünlük yary?ydyr ve hangi yörede
anlatylyrsa üstünlük onun eline geçmekte ve hayal mahsulü olan bu
fykralarda gerçek olmayan bir çeki?me ya?atylmaktadyr. Belki, kendi
co?rafyalarynyn taryma müsait olmayy?yndan dolayy bu yörelerin insanlary
di?er bölgelere de, özellikle Ystanbul gibi büyük ?ehirlere göç etmek
zorunda kalmy?lardyr ve yeni bir co?rafyada bulu?malary mümkündür desek
bile bu fykralar her gün çy? gibi büyüyen Temel Fykralary kadar hayal
mahsulüdür.
Bir de ya?anmy? olaylara dayanan fykralar vardyr. Bu fykralarda daha
ziyade ho?sohbet, hazyrcevap insanlaryn gülmece ve yergi unsurlary öne
çykar. Kayseri fykralarynyn ?ehir merkeziyle ve köylerle ilgili bölümü
de böyledir. Yerel kahramanlaryn ço?u adyyla sanyyla ifade edilir ve
a?a?y yukary bir tarih ve mekan verilebilir. Köylü fykralarynda ise
Anadolu köylüsünün uzun süre kendi gelenek ve görenekleriyle birlikte
safly?yny da korudu?u anla?ylmaktadyr. Yç mekanda Kayseri’de de
görülebilece?i gibi üst kültüre ait ?ehirli kültürü ile alt kültür
olarak kabul edilen köylünün kültürü yeni bir çaty?ma alany
olu?turmaktadyr.
Kayseri fykralary kahramanlar yönünden incelendi?inde ise ba? syrayy
uyanyk Kayserili tipi olu?turmaktadyr. Bu tip, gelenekçi, hazyrcevap,
birazcyk kaba saba, lakin zekasy ile aldatabilen, parayy ve zenginli?i
çok seven, cimri, pek fazla verici olmayan bir tiplemedir. Özel bir adla
anylmaz. Ady Kayserilidir hep.
Kayseri fykralarynda Yncili Çavu?, Kayseri yöresinin bir Nasrettin
Hocasy gibi çykyyor kar?ymyza. Halk kültüründen geldi?i halde Osmanly
Sarayynda dahi tutunmayy ba?army?, müthi? hazyrcevaplyk ve pratik zeka
örne?i olarak kar?ymyzda duruyor.
Kayseri merkezdeki fykralarda bir esnaf a?yrly?y gözlenirken, civara
açylynca esnaflyk özelli?i yerini köylülü?e ve çiftçili?e terk ediyor.
Köylü fykralary arasynda köylü, Av?ar, Çerkez, Kürt, Yörük gibi
ifadeler varken, ?ehirdeki fykralarda Türk, Ermeni, Yahudi, Karadenizli,
Darendeli gibi tipler çe?itleniyor. Özellikle Kayseri fykralarynda
Ermeni kahramanlara Türklerin hakim unsur oldu?unu gösterme gayreti
içerisinde olduklaryny belirten ifadelere rastlamak mümkündür. Kayseri
ticaretinde bir zamanlar önemli bir yere sahip olduklary bilinen
gayrimüslimlerin daha ziyade Ermeni adyyla birle?tirildi?i ve
Kayserilinin ilk zeka ve üstünlük mücadelesini bunlara kar?y yapty?y
anla?ylyyor. Ermenilerin Kayseri co?rafyasyndan uzakla?tyktan sonra bu
bo?lu?u kysmen Yahudi doldurmaya çaly?sa da bu pek mümkün olmuyor.
Kayseriliye yeni rakip arayy?lary sürerken öne çykan yeni bir güç olarak
Karadenizliler çykyyor Kayserilinin kar?ysyna. Bu kar?yla?ma aslynda
Ermeni ve Yahudi’nin Kayseri co?rafyasynda artyk bulunmayy?laryndan
dolayy zorunlu bir hal alyyor. Yine de Karadenizli ile Kayserilinin ayny
trene binmesi kadar gerçeküstü bir fykra manty?y bu.
Kayseri fykralarynda Kayserilerin pazarlykçy oldu?u, parayy çok
sevdikleri de sykça vurgulanyyor. Bu özelli?in nereden kaynaklandy?yny
da bilmek açysyndan ?unu vurgulamak gerek. Evliya Çelebi, 16. yüzyyl
Kayseri’sini anlatyrken esnaflar arasynda bir grup te?kil eden ahilerle
pazarlyk etmenin mümkün olmady?yny anlatyr. Hatta bir ahiye pazarlyk
teklif edildi?inde bunu hakaret kabul etti?i ve kendisinin alçak
olmady?yny, kimseyi aldatmady?yny ifade edece?ini söylüyor. Ahilerin
dy?ynda kalan Ermeni ve Rum esnaf ile her türlü pazarly?yn rahatça
yapylabildi?ini anlatyyor. Öyleyse pazarly?y, Kayserilinin Ahi Evran’dan
beri gelen eski esnaflyk gelene?inin bir uzantysy olarak alamayyz. Bu
adet zamanla gayrimüslim esnaflardan alynmy? olmalydyr.
Kayserilinin ticari anlamda gayrimüslimlere üstünlük sa?lama gayreti
ise çok daha yeni bir hadise olarak en fazla 100- 150 seneyi kapsady?y
görülüyor. Osmanly zamanynda Selçukludaki önemini büyük ölçüde yitiren
Kayseri, ticari anlamdaki ba?arysyny da Cumhuriyet yyllarynda kazanyyor.
Bu da gösteriyor ki Kayserilinin gayrimüslimlerin yanynda çyraklyk
dönemleri uzun sürmü?tür. Gayrimüslimlerin devlet eliyle güçlerinin
azaltylmasy bu ba?aryda önemli bir rol üstlenmektedir. Özellikle de
Kayseri’yi terk etmeleriyle sonuçlanan süreç, onlardan kalan bo?lu?un
doldurulmasy ile tamamenKayserili tipi bir Türk çehresi kazanmy?tyr.
Aslynda Kayseri’nin bu çehreyi kazanmasynda asyl mimar genç Türkiye
Cumhuriyeti olmu?tur. Kayserinin yükseli?i, Türkiye Cumhuriyetinin
yükseli?i ile beraberdir.
Son 100 sene içerisinde cepheden cepheye ko?arak var olma mücadelesi
veren ve daha ziyade askerlik yapan Türk unsurdur. Onun konaklar yapacak
zamany ve imkany yoktur. Bu ?iddetli mücadele Türk ulusunun ba?arysyyla
sonuçlanynca genç Türkiye Cumhuriyeti kurulmu? ve Türk insanyna yeni
imkanlar ve fyrsatlar çykmy?tyr. Türkiye yeniden kurulurken Türk insany
da hak etti?i yere ula?ma mücadelesini sonuna kadar vermi?, askerlik
dy?yndaki görevlerine dönmü?, ba?yna bostanyna, evine kona?yna bakmaya,
zenginle?meye ve ticari anlamda öne çykmaya ba?lamy?tyr. Y?te Kayserili
tipi, bu anlamda ticarette ba?aryly gayrimüslim Kayserili tipinin
de?i?erek ayny ba?aryyy yakalayan, hatta onlary da geçen Türk Kayserili
tipinin oturmasyyla Cumhuriyet döneminde ortaya çykmy?tyr.
Kayseri fykralarynyn bugünlere ula?masynda ?üphesiz ki Kayseri’nin
yeti?tirdi?i bir büyük de?er olan Kazym Yedekçio?lu’nun yayynlady?y
“Övünmek Gibi Olmasyn Ama Kayseriliyim” kitaby büyük bir yere sahiptir.
Yine ayny ady ta?yyan Mustafa Gümü?kaynak’yn kitaby, Cavit Ye?eno?lu’nun
“Fykyr Fykyr Fykra” ile “Kayseri’de Ya?ayan Renkli Ki?iler” adly
kitaplary, Asym Yahyabeyo?lu’nun “Anylarymda Kayseri” vb. eserlerin
önemli paylary olmu?tur. Kazym Beyin kitaby 1972 yylynda yayymlandy?yna
göre, aslynda Kayseri Fykralary ile ilgili çaly?malaryn 30 yyllyk bir
geçmi?inden bahsedilebilir. Kayseri’nin en büyük ?ansy 1910 yylynda
Erciyes gazetesinden bu yana Kayseri’de Türk gazetelerinin yayyn
hayatynda olu?u ve de?i?ik aralyklarla Erciyes dergisinin
yayynlanmasydyr. Halkevlerinin yayyn organy olan Erciyes, ?ekil
de?i?tirerek bugün de yayyn hayatyndadyr. Bu kaynaklar, birçok folklor
ara?tyrmacysyna kaynaklyk etmeye devam edecektir. Bu arada Erciyes
Üniversitesi’nin pek gözler önüne serilmemi? olsa da özellikle
ö?rencilere yaptyrdyklary tezlerle yöremizin ara?tyrylmasynda önemli bir
görevi üstlendi?i kesindir.
