Yetiştirilmesi,drogların hazırlanması,bitkilerin bileşimleri,etki ve Kullanılışları aşağıdadır
Dünya
üzerinde 750.000-1.000.000 arasında bitki türünün bulunduğu tahmin
edilmektedir. Bunların 500.000 kadarı tanımlanıp isimlendirilmiştir.
Gıda elde etmek için üretilen türler 3.000 civarındadır. Buna karşılık
gıda olarak kullanılan yabani bitki türü 100.000'in üzerindedir. Tedavi
amacıyla kullanılan bitkilerin miktarı antik çağdan beri devamlı bir
artış göstermektedir.
1979 yılında DÜNYA SAĞLIK ÖRGÜTÜ (WHO) tarafından yapılan bir
araştırmada farmakoplarda kayıtlı olan ülkelerde kullanılan ve ticarette
bulunabilen bitkisel drogların miktarı 2.000 olarak tesbit edilmiştir.
Aynı kuruluşun 91 ülkenin farmakopları ve tıbbi bitkileri üzerinde
yapılmış olan bazı yayınlara dayanarak hazırladığı bir araştırmaya göre
de tedavi amacıyla kullanılan tıbbi bitkilerin toplam miktarı 20.000
civarında olduğu saptanmıştır. Ancak şüphesiz ki; bu miktar gerçek
miktardan çok aşağıdadır.
Son yıllarda tıbbi bitkiler ve bunlardan elde edilen aktif maddeler
üzerinde yapılan çalışmalar ve bunlara karşı olan ilgi çok artmıştır.
Bunun sebepler;
Bazı ilaç maddelerinin bitkisel droglardan sentetik olanlardan daha
ucuza ve daha kolaylıkla elde edilmeleri. Steroid bileşikler, kına kına
alkaloidleri, afyon alkaloidleri, çavdar mahmuzu alkaloidleri, atropa
belladona alkaloidleri, digitalis purpurea glikozidleri bunlara en somut
örneklerdir.
Bitkisel drogların diğer üstün yanlarında biride birkaç etkiye birden sahip olmalarıdır.
Anadoluda halkın çok eski yıllardan beri tıbbi ve aromatik özelliklerini
bilmeden kullandıkları EBE GÜMECİ (Malva sylvestris), ÇİRİŞ OTU
(Asphodelu aestivus) yumruları kullanılır. Ayrıca çiğdem, ışgın, kuzu
kulağı ve yemlik gibi bitkiler çiğ olarak kullanılmaktadır.
Baharat olarak ALLİUM, ORGANUM, MENTHA, FESLEĞEN, ADAÇAYI gibi türler
çok yaygın tüketilmektedir. Market raflarında değişik ambalajlarda
görülmektedir.
Boyar madde olarak çok büyük değerlere sahiptir. Bitkisel boyalarla
boyanan tüm mallar sentetik boyalarla boyanan mallara göre çok daha
pahalı satış rakkamlarına sahiptir.
İlaç olarak kullanılmaları; bilinen gerçek şu ki; artık gelişmiş
ülkelerin tamamında bitkisel kökenli ilaçların eczane raflrında hızlı
bir grafikle artışı gözlenmektedir. Buda bitkisel ilaçların her geçen
gün değeri dahada iyi anlaşılmaya başladığını göstermektedir. Tıbbi Bitkilerin Yetiştirilmesi
Bugün
bazı drogların yabani bitkilerden elde edilmesine karşılık büyük bir
kısmıda tarımı yapılan droglardan elde edilir. Buna neden;
1. Küçük bir araziden çok miktarda drog elde edilebilir.
2. Ürünün toplanması kısa bir sürede ve arzu edilen zamanda yapılır. 3. Toplanmadan hemen sonra kurutmaya geçilebilir. 4. Saf drog elde edilebilir. 5.
Gerek verim ve gerekse etkili maddesi yüksek drog veren elverişli
ırkların yetiştirilmesi mümkündür. Tıbbi bitkilerin yetiştirilmesinde
genel tarım usulleri uygulanır.Ekimde başarılı olmak için en önemli olan
etken elbetteki TOHUM başta gelir.Toprak yapısı,su durumu,genel iklim
özellikleride önem arzeder. İyi kaliteli bir tıbbi ve aromatik bitkide
ucuz ve bol drog ancak kaliteli bir tohumla yetiştirmekle
mümkündür.Yapılan plantasyon çalışmalarında ülkemiz her bölgesinde hemen
tüm türlerin yetiştirilebileceği görülmüştür.
Drogların Hazırlanması
Tıbbi
bitkilerin drog olarak kullanılan kısımları yaprak, çiçek, tohum, kök,
kabuk v.s.içlerindeki etkili bileşikler nedeniyle hastalıkları tedavi
ettikleri ispatlanmıştır. Bitkilerdeki etkili bileşikler bitkilerde
belirli devrelerinde etkin miktarları en yüksek düzeye erişmektedirler.
Yani her bir bitkide içindeki etkin maddenin en yüksek olduğu bir dönem
vardır. Buda her drog için özel bir toplama zamanı bulunduğunu
göstermektedir.
Toplanan bitkilerin bozulmasını önlemek için uygun şartlarda kurutulması
gereklidir. Kurutulmuş drogların tedavi özellikleri bir yıl kadardır.
Bir yıldan sonra drogdaki etkin madde bozulmaya ve sonuçta etkisi
azalmaya başlar. Bu nedenle toplama tarihinden bir yıl sonra
kullanılmasının hiçbir faydası yoktur.
Bir yıldan fazla etkisinin devamını sağlamak için drog özel şartlarda saklanmalıdır. Bunun için;
TOPLAMA: Genelde elle toplama yapılmakla birlikte tarımını yapan ülkelerde özel tarım ekipmanlarıyla toplama işlemini yapmaktadırlar.
Drog hazırlanmasında kullanılacak materyal genel olarak aşağıda belirtilen zamanlarda yapılmalıdır.
Yapraklar: Bitki çiçek açtığı zaman. Çiçekler: Tamamen açılmadan evvel yada tomurcuk halinde. Toprakaltı kısımlar: Bitkinin toprak üstü kısımları kuruduktan sonra. Kabuklar: Bitki yapraklarını döktükten sonra. Meyve ve tohumlar: Özel kayıtlar yoksa olgunlaştıktan sonra.
Yaprak çiçek ve otlar hiçbir zaman yağmurlu bir günde veya üzerinde çiğ
veya nem varken toplanmamalıdır. Çünkü böyle şartlarda toplanan üründen
kaliteli drog elde etmek mümkün değildir. Kabuklar ise yağmurlu günden
sonra toplanmalıdır.
KURUTMA: Taze materyal çok kısa zamanda
bozulur. Bu sebeple en kısa zamanda kurutma işlemi yapılmalıdır. Kurutma
esnasında % 75 kısmınnı kaybeder. Başka bir ifadeyle 1000 Kg.yaş
herbadan 250 Kg. kuru drog elde edilir.
Kurutma şu usullerden biri takip edilerek yapılır. Seçilecek yol
kurutulacak materyalin cinsine ve taşıdığı etkin maddelerin durumuna
göre yapılır. Yalnız enzimlerin en etkili olduğu ısının 35-50 C arasında
bulunduğunu düşünerek kurutma esnasında materyalin bu ısıda çok az bir
zaman kalmasına çok dikkat edilmeli ve kurutmanın bu derecenin altına
veya üstüne çıkılmamalı. Güneşte kurutma: Yeşil drog
için bu yöntem kullanılabilir, ancak çiçek için uygun değildir. Çünkü
güneş çiçeklerin rengini soldurur. Etkin maddelerin azalmasına neden
olur.
Gölgede kurutma: Malzemenin üzeri kapalı ve yanları
açık çardak, sundurma veya hangarlar içinde kurutulması yöntemidir.
Burada malzeme doğrudan güneşle temas etmeden açık havada kurutulması
esasına dayanır. Malzeme demetler halinde asılır veya çok ince bir
tabaka halinde yere veya kurutma rafları üzerine serilir. Küflenmeyi
önlemek ve kurutmayı hızlandırmak için malzeme sık sık alt üst
edilmelidir.
Cam mekan içinde kurutma: Yukarda bahsedilen
kurutma yöntemlerinde kurutma uzun zaman alır. Kurutma ısısı yeterince
yüksek olmadığı için enzimlerin ve etkili maddelerin bir kısmı
parçalanır. Bunun için cam sera gibi bir mekanda demetler halinde yada
raf sistemlerinde çok ince serilerek kurutma işlemi yapılır. Camekan
içerisine yerleştirilen bir aspiratörle içerideki nem dışarı atılırsa
çok daha kaliteli drog elde edilir.
Sıcak hava ile kurutma: Masraflı
olmasına karşılık çok kaliteli drog elde edilir. Kurutulacak malzemenin
miktar ve cinsine göre aşağıdaki usullerden biri seçilir.
Kurutma dolabı: Küçük
miktarların kurutulmasında seçilen uygun bir yoldur. Malzeme kurutma
dolabının rafları üzerine ince bir tabaka halinde serilir ve bunların
üzerine sıcak hava yollanır. Kurutma dolaplarında sıcak hava sağlayan
radyatörler, su buharı veya elektrik enerjisi ile olur.
Kurutma odası: Çok
malzemenin kurutulmasında kullanılır. Sıcak hava kurutma odasının
girişine konan bir soba ile sağlanır. Su buharı ile doymuş havanın
dışarı atılması için odanın yanlarında içinde kuvvetli bir aspiratör
olan iki pencere bulunur. Malzeme kurutma odası içine yerleştirilmiş
olan kurutma raflarının üzerine ince bir tabaka halinde serilir.
Malzemenin ara sıra alt üst edilmelidir.
Kurutma tüneli:
Büyük miktarlardaki malzemeyi kurutmak için kullanılan özel olarak
yapılmış kurutma tünelleri kullanılmaktadır. Kurutulacak materyaller
vagonlar içinde kurutma tüneline yollanır ve tünel içinde vagonların
geliş yönünün aksi istikametinde sıcak hava akımı sağlanır. Bu şekilde
sıcak hava materyal ile iyi bir şekilde temas eder ve kurutma kısa bir
zamanda yapılır.
Bu gün özellikle tecih edilen açık havada ve gölgede yapılan kurutmadır.
SAKLAMA: Kurutulmuş
olan materyalin özelliklerini kaybetmeden muhafaza edebilmesi için bazı
şartlara uyulması zorunludur. Saklama sırasında drogun bozulmasına
sebep olan RUTUBET,SICAKLIK VE IŞIK' tır. Bunun için drogların serin,
kuru ve karanlık bir yerde saklanmaları gerekir. Kese kağıdı, bez torba,
mukavva kutu, teneke kutu veya cam kavanozlarda saklanabilir. Plastik
kap, torba saklamak için uygun değildir.
Tıbbi Bitkilerin Bileşimi
Tıbbi bitkiler üzerinde yapılan deneysel araştırmalar bitkisel droglarda
bulunan bileşikler hakkında bilgilerimizi arttırmamızı sağlamıştır.
Droglarda SELLÜLOZ, NİŞASTA, PEKTİN, PROTEİN, ŞEKER gibi tedavi yönünden
etkisiz maddeler yanında çok az miktarlarda bile farmakolojik etkilere
sahip bileşiklerde bulunmaktadır. Bu madellere etkili maddeler
denilmektedir. Droglara tedavi özelliğini veren bu maddeler kimyasal
yapılarına göre aşağıdaki şekilde gruplandırılmaktadırlar. 1 Glikozidler : Enzim ve seyreltik asitler etkisiyle şeker olmayan bir kısım ile bir veya daha fazla şeker molekülüne ayrılan bileşiklerdir.
2 Organik asitler: Bitkilerde
karbonhidratların oksidasyonu ile meydana gelen asit reaksiyonlu
organik bileşiklerdir. Bitkilerde serbest yada tuz halinde bulunurlar.
Ekşi lezzetli sıvı veya katı maddelerdir. Önemli tedavi edici etkileri
bulunmaktadır.
3 Tanenler: Fenol yapısında katı
bileşiklerdir. Suda çözünürler. Bilhassa kabuk aksamında bulunurlar.
Meşe mazısı ve meşe palamudu tanence çok zengindirler. Tedavi ve deri
sanayisinde kullanılan tanen bu droglardan elde edilir. Tanenler
antiseptik ve kabız etkilere sahiptir.
4 Alkaloidler: Yapılarında
azot bulunan bazik karakterli bileşiklerdir. Katı ve genelde renksiz
maddelerdir. Asitler ile tuz meydana getirirler. Baz halde suda
çözülmedikleri halde tuzları suda çözülür. Alkaloitler küçük dozlarda
kuvvetli etki gösteren bileşiklerdir. Morfin, kodein, cafein, atropin,
kokain gibi.
5 Sabit yağlar: Gliserin ile yağ
asitlerinin esterleşmesi sonucu meydana gelmiş bileşiklerdir. Sıvı veya
katı halde olup suda çözünmez.Organik çözücülerle kolaylıkla çözünürler.
Bilhassa meyve ve tohumlarda bulunurlar.Sıkma veya organik çözücülerle
elde edilirler.
6 Uçucu yağlar: Esas olarak TERPEN
lerden yapılmış karışımlardır. genelde sıvı olup, kuvvetli kokulu ve
uçucu maddelerdir. Su buharı ile sürüklenir. Suda çözünmez. Organik
çözücülerde kolaylıkla çözünürler. Bilhassa çiçek ve meyvalarda daha
çoktur. Su buharı disyilasyonu, organik çözücüler ile elde edilirler.
Ülkemizde halen DEFNE, ACIELMA, GÜL, KEKİK, LAVANTA, LİMON, MERSİN, NANE
VE PORTAKAL dan uçucu yağ elde edilip piyasada satılmaktadır. 7 Reçineli bileşikler: Karmaşık kimyasal yapılı katı veya sıvı maddelerdir. Suda çözünmezler, fakat organik çözücülerde kolaylıkla çözünürler.
8 Vitaminler:
Genellikle insan vücudunda yapılmayan fakat insanın sağlıklı yaşaması
için gerekli olan bileşiklerdir. Bitkisel veya hayvansal organlardan
temin edilir. Suda çözünenler (B grubu,C,P vitaminleri) ve yağda
eriyenler (A grubu,D grubu,E,F,K vitaminleri)olmak üzere iki gruba
ayrılırlar.
9 Antibiyotikler: Canlılar tarafından
meydana getirilen ve çok seyreltik çözeltilerde bile bazı
mikroorganizmaların üremelerini durduran veya onları öldüren
bileşiklerdir.
Tıbbi Bitkilerin Etki ve Kullanılışları
Tıbbi bitkilerin hastalıklara karşı etkilerini ve kullanma imkanları
hakkında bir fikir verebilmek için bazı farmakolojik bilgiler aşağıya
çıkartılmıştır. Drog (Droque): Bilimsel yayınlarda
drogların ismi Latince olarak yazılır. Mesela Ihlamur çiçeği "Flos
tiliae" dir. İlk isim ikinci kısım ise hangi bitkiye ait olduğunu
gösterir.
İlaç: Hastalıkları yok etmek için kullanılan
hastalar tarafından alınabilir şekle getirilmiş drog veya drog
karışımlarına ilaç denilmektedir.
Droglar ve bunlardan hazırlanan ilaçların sınıflandırılması aşağıdaki üç özellik dikkate alınarak yapılmaktadır.
Kimyasal yapı,
Etki yeri,
Kullanma amacı.
